DNA-onderzoek opent nieuwe vergezichten op onze familiegeschiedenis.

De beperkingen van het archiefonderzoek

Door de jaren heen vormt archiefonderzoek de basis van onze kennis over ons voorgeslacht. Met veel geduld en inspanning en een beetje geluk is uit archieven eeuwen familiehistorie op te diepen en dat is voor velen een fascinerende bezigheid.

Maar het archiefonderzoek heeft beperkingen. Het geeft de 'geboekstaafde' familieverbanden weer, maar komen die wel overeen met de werkelijke, biologische verbanden? Zwangere bruiden zijn meer regel dan uitzondering, en het kind wordt aan de jonge echtgenoot toegeschreven. Maar is hij werkelijk de vader? Als een ongehuwde moeder trouwt, wordt haar kind vaak door de echtgenoot erkend. Maar is hij werkelijk de vader? En ook in de beste families is echtelijke ontrouw niet helemaal uit te sluiten. Onder genealogen is een gevleugelde uitspraak: 'Het moederschap is een wetenschap, het vaderschap is een geloof'. Zo kunnen vermeende verwantschappen in de archieven terecht komen, die het in werkelijkheid helemaal niet zijn.

Bovendien, archieven zijn mensenwerk, zowel bij het vastleggen als bij het nazoeken kunnen fouten gemaakt worden, zodat een contrôle geen overbodige luxe is. En als een uit archieven gevonden verwantschap genetisch bevestigd wordt, geeft dat heel veel extra zekerheid.

De mogelijkheden van het DNA-onderzoek

Sinds een aantal jaren worden interessante uitkomsten van DNA-onderzoek gepresenteerd. Het is algemeen bekend, dat bij de voortplanting het Y-chromosoom, dat het geslacht van het kind bepaalt, onveranderd van vader op zoon wordt overgedragen. Mutaties erin komen voor, genoeg om onderscheid op de zeer lange duur mogelijk te maken, maar zo weinig, dat familierelaties die eeuwen terug gaan, zichtbaar te maken zijn. Aanvankelijk was die techniek moeizaam en duur en werden er alleen wetenschappelijke projecten mee uitgevoerd, gaandeweg heeft dit onderzoek zich ontwikkeld tot een handzaam proces, dat voor genealogische doeleinden aangeboden kan worden en waarvan de prijs alleszins redelijk is.

Een Amerikaans bedrijf, 'Family Tree DNA', dat deze onderzoeken doet in samenwerking met de Universiteit van Arizona, heeft op dit gebied een grote naam opgebouwd. Op aanvraag sturen zij aan belangstellenden handzame testkits toe, waarmee wangslijmvliesmonsters kunnen worden genomen. Die worden in hun laboratoria onderzocht waarbij het Y-DNA of het mitochondriaal DNA wordt geanalyseerd, of beide. Zo'n onderzoek kan worden uitgevoerd op 12, 25, 37 of 67 'markers'. Het aantal onderzochte markers verhoogt de nauwkeurigheid, maar uiteraard ook de prijs van het onderzoek. Mitochondriaal DNA wordt onveranderd door moeders op hun kinderen overgedragen, wat voor een onderzoek in de vrouwelijke lijn heel interessant is, maar in ons geval niet toepasbaar.

Zo'n onderzoek kan je individueel laten doen, waarbij de uitkomsten worden vergeleken met alle aanwezige profielen in hun uitgebreide database waarin al meer dan 500.000 testresultaten zijn opgenomen. Zo kan je, soms onvermoede, verwantschappen op het spoor komen. Maar wat voor ons vooral interessant is, men kent de 'surname-projects' waarbij personen met gelijke of afgeleide achternaam kunnen laten onderzoeken of zij behalve hun achternaam ook voorouders gemeen hebben. Door daar als groep aan deel te nemen kom je voor een gereduceerde prijs in aanmerking, bovendien kan iemand worden aangemeld als 'group administrator', die van alle resultaten op de hoogte wordt gehouden en als coördinator kan fungeren. Gesteld wordt, dat wanneer personen met gelijke achternaam op 12 van de 12 onderzochte markers identiek scoren, het voor 99 % zeker is dat zij van een gemeenschappelijke voorvader afstammen. Uiteraard komen voor zo'n project alleen mannelijke naamgenoten in aanmerking, omdat het onderzoek op het Y-DNA gebaseerd is.

Maar het meest fascinerende aspect van het DNA-onderzoek is wel, dat uit de resultaten de 'haplogroep' kan worden bepaald, de bevolkingsgroep waartoe men oorspronkelijk, al sinds vele duizenden jaren, behoort en hoe die groep over de aarde is gemigreerd. Daarop is het 'Genographic Project' gebaseerd, een wereldwijd onderzoek naar bevolkingsmigraties dat wordt uitgevoerd in samenwerking met 'National Geographic Magazine'. Bij gebleken genetische verwantschap geldt die haplogroep voor alle betrokken familieleden in mannelijke lijn, en daarmee is inzicht te verkrijgen in de oorsprong en wederwaardigheden van onze vroegste voorouders, vanaf hun ontstaan 200.000 jaar geleden in Afrika, de bakermat van de moderne mens.

De uitvoering van het onderzoek

Ik heb een 'surname-project' aangemeld met de naam 'Van Staveren' en als afgeleide namen 'Vanstaveren' en 'Staveren, van' en mezelf als 'group administrator'. Daarna heb ik geprobeerd uit verschillende takken van de familie een mannelijke vertegenwoordiger te vinden, die bereid zou zijn een monster van zijn wangslijmvlies voor het goede doel af te staan. Om redenen van privacy is afgesproken, dat alleen positieve uitkomsten openbaar worden gemaakt. De onderzoeken worden uitgevoerd op 37 markers.

De deelnemers

Van de volgende personen hebben de uitkomsten positieve resultaten opgeleverd:

Arie van Staveren. Arie is geboren in 1947 en woont in Amsterdam. Hij is getrouwd met Karen Reinhardt en zij hebben een dochter, Claire Celina(1989).
Dick van Staveren Dick is geboren in 1953 en woont in Capelle aan de IJssel. Hij is getrouwd met Helga Kooijman. Zij hebben twee zoons, Kees (1987) en Arnie (1991).
Herbert van Staveren Herbert is geboren in 1956 en woonde in Amsterdam. Hij is getrouwd met Anna ten Bruggencate. Zij kregen twee dochters, Marie (1991) en Isabel (1995). Herbert is overleden in 2014.
Ton van Staveren Ton is geboren in 1945 en woont in Lopik. Hij is getrouwd met Caroline Verschore. Zij hebben drie kinderen, Pascal (1974), Nicole (1979) en Maurice (1983).
Roland van Staveren Roland is geboren in 1953 en woont in Velp. Hij is getrouwd met Madeleine Louise Chandon. Zij hebben twee adoptiekinderen, Carlos en Guus, een tweeling uit 1984.

De resultaten

De uitkomsten leverden het resultaat op, waar we stilletjes op gehoopt hadden. Van Arie en Dick bleken alle 37 onderzochte 'markers' identiek te zijn en van Herbert week slechts één van de 37 markers één puntje van de anderen af. Spontane mutaties kunnen voorkomen, zeker over een flink aantal generaties. Daarmee zijn de lijnen van deze drie deelnemers tot hun 'MRCA', de 'Most Recent Common Ancestor', genetisch bevestigd. Die MRCA is Arie van Staveren, geboren in 1801 te Moordrecht. Maar de klap op de vuurpijl was wel, dat ook Ton en Roland een exacte match op 37 markers bleek te hebben. Deze twee stammen namelijk via een volledig andere lijn rechtstreeks af van Pieter van Staveren, de vroegst bekende voorvader van onze familie. Pieter zal omstreeks 1705 geboren zijn, hij trouwde in 1731 te Moordrecht met Adrijaantje Huiberts de Wilde en overleed daar in 1757. Zij kregen vijf kinderen, waaronder Arij Pietersz (1732-1810), waar Arie, Herbert en Dick van afstammen en Dirk (1748-1820), waarbij de lijn van Ton en Roland begint. Daarmee is deze Pieter niet alleen de 'Most Distant Ancestor', maar ook de 'Most Recent Common Ancestor' en is daarmee zijn hele afstamming genetisch bevestigd. En, wat het geheel zo bijzonder maakt, deze Pieter moet onontkoombaar hetzelfde Y-DNA-profiel gehad hebben, dat nu bij Arie, Dick, Herbert, Ton en Roland is vastgesteld, afgezien van de kleine mutatie in de lijn van Herbert. En zijn mannelijke nakomelingen hebben het allemaal ook. Het mag dus gerust als 'het' profiel van deze tak van de familie beschouwd worden.

In onderstaand overzicht is Ton nog niet opgenomen. Zijn afstamming loopt via de rechter kolom tot Jacobus (1889-1944), daarna volgt zijn vader Jacobus (1913-1996) en tenslotte Ton zelf.



Bovendien blijkt uit deze resultaten, dat in de lijnen van de MRCA naar Dick, Arie, Herbert, Ton en Roland de 'geboekstaafde' genealogie volledig overeenstemt met de biologische, er zijn dus geen foute conclusies uit de gevonden documenten getrokken en er komen geen kinderen in deze lijnen voor, waarvan de 'officiële' vader niet de biologische vader is.

Voor een goed begrip van de resultaten kan men het DNA molecuul het beste vergelijken met een soort als spiraal gedraaide touwladder, waarvan de touwen de dubbele helix van het DNA voorstellen. In het Y-DNA onderzoek worden een aantal specifieke 'treden' van die touwladder onderzocht, en deze treden zijn de 'markers' die worden aangeduid met hun DYS-nummer. Iedere trede is opgebouwd uit aan aantal herhaalde 'bouwstenen', een DNA-reeks die zich herhaalt op een bepaalde 'locus' of plaats. Zo'n bouwsteen wordt 'allele' genoemd (uitgesproken als uh-LIEL) en het aantal alleles voor elk DYS-nummer vormt een stukje van de genetische vingerafdruk. Dat aantal wordt Short Tandem Repeat (STR) genoemd. Hoe meer markers onderzocht worden, des te completer de vingerafdruk. Met 37 markers wordt een zeer betrouwbaar resultaat verkregen.

Onze verre voorouders

De Haplogroep die, uitgaande van het Y-DNA-profiel is vastgesteld voor de onderzochte personen is de groep R1b1a2a1a1a4. Die geldt dus voor deze totale familie Van Staveren en hieruit is de migratie van onze verre voorouders over de aardbol te reconstrueren vanuit Afrika, dat als de bakermat van de moderne mens wordt beschouwd. Die migratie moet ongeveer als volgt zijn verlopen:

1. M168: 'Adam', onze vroegste voorvader, ca. 50.000 jaar geleden
   Hij leefde in Noordoost Afrika in de omgeving van de Grote Afrikaanse Slenk, mogelijk in het huidige Ethiopië, Kenia of Tanzania. Na de Afrikaanse IJstijd werd de Sahara warm en droog en de bewoners volgden het betere weer en de dieren die zij bejaagden in noordelijke richting.
2. M89: De trek door het Midden-Oosten, ca. 45.000 jaar geleden
   De eerste mensen die Afrika verlieten volgden een route langs de kusten, die uiteindelijk in Australië eindigde. Onze voorouders behoorden tot de tweede migratiegolf, die de uitgestrekte grasvlakten en het overvloedige wild volgden naar het Midden-Oosten door het huidige Iran en verder.
3. M9: De Eurazische Clan verspreidt zich, ca. 40.000 jaar geleden
   De geharde jagers van dit omvangrijke geslacht volgden de kuddes steeds verder naar het Oosten over de uitgestrekte Eurazische steppen. Uiteindelijk stuitten zij op de massieve bergketens van zuidelijk Centraal Azië, de Hindoekoesj, de Tiensjan en de Himalaja. Het knooppunt van deze bergruggen, bekend als de 'Pamir knoop', ligt in het huidige Tajikistan. Hier splitsten zich de stammen in twee groepen, sommigen trokken naar het Noorden Centraal Azië in, anderen gingen naar het Zuiden naar wat nu Pakistan en India is.
4. M45: De Tocht door Centraal Azië, 35.000 jaar geleden
   Hoewel er overvloedig groot wild leefde, werden de Eurazische steppen ongastvrijer toen de gletschers van de IJstijd zich weer gingen uitbreiden. Het werd droger en woestijnachtiger, en onze voorouders volgden het wild in Noordelijke richting.
5. M207: Centraal Azië verlaten, ca. 30.000 jaar geleden
   Nadat zij geruime tijd in Centraal Azië doorgebracht hadden en hun vaardigheden om ook onder ongunstige nieuwe omstandigheden te overleven, verder ontwikkeld en nieuwe hulpbronnen aangeboord hadden, trok een groep van deze clan naar het Westen, onderweg naar het Europese subcontinent.
6. M173: Intocht in Europa, de eerste moderne Europeanen, ca. 30.000 jaar geleden
   De komst van onze voorouders in Europa betekende het einde van het tijdperk van de Neandertalers, een mensensoort die Europa en delen van Westelijk Azië bewoonde van 29.000 jaar tot 230.000 jaar geleden. Betere gedachtenwisseling, wapens en rijkdom aan hulpbronnen stelden onze voorouders waarschijnlijk in staat om de Neandertalers af te troeven in de strijd om de beperkte levensbehoeften.
7. M343: Rechtstreekse afstammelingen van de Cro-Magnon, ca. 30.000 jaar geleden
   Ongeveer 30.000 jaar geleden ontstond bij een nazaat van de stam, die zijn weg naar Europa vond, de marker M343, de bepalende marker van onze haplogroep. Onze familie stamt rechtstreeks af van de Cro-Magnon, het volk dat de menselijke expansie in Europa beheerste. De Cro-Magnon zijn verantwoordelijk voor de beroemde rotstekeningen in Zuid-Frankrijk. Deze spectaculaire schilderingen leveren het archeologisch bewijs dat er een plotselinge opbloei van artistieke vaardigheden was toen onze voorouders Europa binnenkwamen.

Dit is een beknopte samenvatting van de uitkomst van het Genographic Project van National Geographic en IBM. Wie daarover meer wil weten verwijs ik graag naar de website van het Genographic Project en naar het volledige verslag (in het engels) dat naar believen online gelezen of afgedrukt kan worden.

Hoe nu verder?

Heeft het zin dat nog meer leden van de familie een test aanvragen? Daar wil ik voor waarschuwen. De hoofdlijnen van de 'gemeenschappelijke voorvader' naar de deelnemers aan het onderzoek zijn gebleken kloppend te zijn, en iedereen kent zijn afstamming ten opzichte van die hoofdlijnen. Wat kan nu een individueel onderzoek nog opleveren? Een bevestiging van het gevonden resultaat of… een afwijking. En een afwijking kan nauwelijks iets anders betekenen, dan dat er in het stukje tot de hoofdlijn een vaderschap niet klopt. En willen we dat weten? Als twee neven niet blijken te matchen, moet oma of één van beide moeders, al dan niet bewust, een kind van een andere man hebben gekregen. Dat is geen wetenschap om vrolijk van te worden, dus ik raad dat ten sterkste af. Het is om die reden, dat ik de tests voor zover mogelijk heb uitgevoerd met personen, waarvan de gemeenschappelijke voorvader vijf generaties terug ligt. Als er dan een 'mismatch' blijkt, is de oorzaak onmogelijk na te gaan en zal er niemand op kunnen worden aangekeken.

Mochten er evenwel vertegenwoordigers zijn uit takken van andere families Van Staveren, waarvan de relatie met onze familie (nog) onbekend is, dan kan deelname aan het 'Surname Project' wel degelijk interessante aanvullende informatie opleveren. Wie weet worden langs genetische weg verbanden aangetoond, die in archiefonderzoek onvindbaar waren. Wie daarvoor belangstelling heeft, kan contact met mij opnemen of rechtstreeks deelnemen aan het achternaamproject 'Van Staveren' en een Y-DNA 37 test bestellen.

Dank

Tenslotte wil ik mijn dank betuigen aan de deelnemers aan het onderzoek.


Gouda, mei 2012

Peter Danz
e-mail